استوره چیست؟
نویسنده:پریسا ابراهیمی تالکانی
ای برادر قصه چون پیمانه است معنی اندر وی مثال دانه است
دانه معنی بگیرد مرد عقل ننگرد پیمانه را گر گشت نقل(۱)
اساتیر نمایانگر فرهنگ، تمدن و طرز تفکر انسان ها در روزگاران کهن است. استوره آیینه تمام نمایی است که تصاویری را از ورای هزاره ها منعکس می کند. آن جا که تاریخ و باستان شناسی خاموش می مانند ، استوره به سخن میاید و فرهنگ و باورهای آدمیان را از دوردست ها به زمان ما می آورد و ترسیم می کند.(۲)
از نظر روان شناسی استوره زاییده خیال و ذهن و روح انسان های ابتدایی است. مطالعه اساتیر یک قوم، در همه ابعاد آن، ما را در بازشناختن تاریخ رشد تمدن و فرهنگ و بخش هایی از آداب و عادات کهن که هنوز هم در میان آن قوم زنده و پابرجاست، یاری می کند.(۳)
استوره یک واقعیت فرهنگی است. استوره تفسیر برداشت و قرائت آرمانی، مطلوب و ایده آل انسان ها از وقایع و رویدادهای طبیعت است. اساتیر سخن گوی بازمانده های گران بهایی است که از دل خاک ها بیرون کشیده می شود یا در دل کوه ها و سنگ ها پیدا می شود. اساتیر، نماینده تداوم زندگی فرهنگی یک ملت و به نوعی، تاریخ آن است. (۴) استوره داستانی دروغین نیست که ذهن یک فرد خاص در مقطع معینی از زمان و مکان، آن را ساخته و پرداخته باشد؛ بلکه در واقع تجسم روحیات و تجلی آرزوهای یک ملت است و یاد و ...خاطره ای است از رخ دادهای تاریخی به صورت آرمانی آن. اساتیر هر قوم پدیده ها و حقایق تلخ و شیرین زندگی آن ملت است که با گذشت زمان در هاله ای از افسانه ها و داستان ها و تخیلات پنهان شده و با همین هاله های رنگین به دست ما رسیده است.(۵) و بالاخره استوره یعنی تاریخ، اما آن گونه که تو ممکن است آن را آرزو کنی.
به گفته فردوسی در دفتر بسیار ارزشمند و بلند پایه شاهنامه، در بخش گفتار اندر فراهم آوردن کتاب:
سخن هر چه گویم همه گفته‌اند بر باغ دانش همه رفته‌اند
اگر بر درخت برومند جای نیابم که از بر شدن نیست رای
کسی کو شود زیر نخل بلند همان سایه زو بازدارد گزند
توانم مگر پایه‌ای ساختن بر شاخ آن سرو سایه فکن
کزین نامور نامهٔ شهریار به گیتی بمانم یکی یادگار
تو این را دروغ و فسانه مدان به رنگ فسون و بهانه مدان
ازو هر چه اندر خورد با خرد دگر بر ره رمز و معنی برد
یکی نامه بود از گه باستان فراوان بدو اندرون داستان
پراگنده در دست هر موبدی ازو بهره‌ای نزد هر بخردی
یکی پهلوان بود دهقان نژاد دلیر و بزرگ و خردمند و راد
پژوهندهٔ روزگار نخست گذشته سخنها همه باز جست
ز هر کشوری موبدی سالخورد بیاورد کاین نامه را یاد کرد
بپرسیدشان از کیان جهان وزان نامداران فرخ مهان
که گیتی به آغاز چون داشتند که ایدون به ما خوار بگذاشتند
چه گونه سرآمد به نیک اختری برایشان همه روز کند آوری
بگفتند پیشش یکایک مهان سخنهای شاهان و گشت جهان
چو بشنید ازیشان سپهبد سخن یکی نامور نافه افکند بن
چنین یادگاری شد اندر جهان برو آفرین از کهان و مهان (۶)
واژه استوره از دید واژه شناسی
واژه «استوره» از نظر زبان شناسی برگرفته از واژه یونانی historia به معنی جستجو و آگاهی و داستان است. استوره نمود عربی شده این واژه است و ما در زبان فارسی همین نمود عربی را به کار می بریم.
بازمانده واژه هیستوریای یونانی، در زبان انگلیسی «stori» میباشد که به معنای «حکایت و داستان» است که در زبان فرانسه نیزhistoire به معنی «تاریخ و حکایت» آمده است. در زبان انگلیسی برای بیان مفهوم استوره، واژه Mythانگلیسی و در زبان فرانسه mythe را به کار می برند که خود برگفته شده از واژه یونانی mythos و به معنی «شرح، خبر و قصه» است. به دانش اساطیری هم چنین به پژوهش استوره در زبان انگلیسی mythology و در زبان فرانسه mythologie گفته می شود.(۷)
معنی و مفهوم استوره
اساتیر واژه یی عربی است و صورت جمع دارد و مفرد آن «استوره» است . اساطیر ، گفته ها و داستان هایی است درباره خدایان و جانوران فراطبیعی که ریشه اصلی آن ها باورهای دینی مردم کهن است. این گفته ها ممکن است حقیقت تاریخی نداشته نباشند، و پدیدآورندگان اصلی آن ها ناشناخته باشند. که این گونه داستان ها از افسانه های پریان جداست. اساطیر را به دو گونه: ۱-توصیفی، که درباره چگونگی آفرینش جهان و انسان، چون داستان کیومرث در شاهنامه، بررسی پدیده های طبیعی، مانند پیدایش آتش در داستان هوشنگ، و ... باشد و نیز۲- اساطیر توجیهی، که در آن مراسم، آیین ها و باورهای مردم، مانند آیین گذر از آتش در داستان سیاوش بررسی و واکاوی شود.
به زبانی دیگر، استوره به این نکته می پردازد که انسان نخستین درباره کیستی و چیستی جهان، آسمان، آفرینش انسان، طبیعت و ... چه با اندیشه یی و چه با توجیهی که برای آن داشت. آن ها می اندیشیدند که خورشید و نور خداست(میترا یا مهر) و یا آب های جهان را خدایی ست به نام «آناهیتا» و نیز « تیشتر» الهه باران و باروری است. و یا این که مردمان میان رودان به خدای باروری باور داشتند، به نام « نانای» که امروزه واژه « ننه» از آن به جا مانده است و یا «پاپای»، خدای پهنه آسمان که امروز به آن «بابا» گفته می شود و در دین مسیح« پاپ» پدر روحانی از آن آمده است.
زبان شناسان و فلاسفه هر یک، مفهوم واژه استوره را از دیدگاه ویژه خود بررسی می کنند. ماکس مولر زبان شناس سده نوزدهم میلادی بر این باور است که برای شناختن ریشه و اساس استوره باید زبان مردمان را بررسی کرد، زیرا استوره ها، بیان توصیف شاعرانه ای از مناظر با شکوه طبیعت هستند و اسامی رب النوع ها بر روی این مظاهر طبیعی گذاشته شده است. اسپنسر فیلسوف انگلیسی قرن هیجدهم میلادی می گوید: اساتیر یادی از حوادث تاریخی است و رب النوع ها و قهرمانان مظهر پادشاهان یا پهلوانانی هستند که در گذشته می زیستند و در اذهان آیندگان، از خود خاطره های خوش و یا ناخوشایند به جا گذاشته اند و مردم شناسان بر این باورند که سخنی همه سویه برای همه اساتیر نمی توان پیدا کرد ولی برای اساتیر هر ملت تعبیرهای خاصی می توان یافت. (۸) یافتن تعریف همه سویه ملی برای واژه استوره، بسیار دشوار است. بنابر نظر میرچا الیاده اندیشمند رومانیایی، استوره واقعیت فرهنگی به غایت پیچیده ای است که از دیدگاه های مختلف اما مکمل یکدیگر، ممکن است مورد بررسی و تفسیر قرار گیرد.
به نظر الیاده، استوره نقل کننده سرگذشتی قدسی و مینوی (فراسوی جهان مادی) است. استوره حکایت می کند که چگونه به برکت کارهای فوق العاده و برجسته موجودات ماوراء طبیعی بخشی از واقعیت های جهان هستی و نیز سلوک کردارهای گوناگون آدمی پا به عرصه وجود نهاده است. استوره، اعمال و شاهکارهای موجودات مافوق طبیعی و تجلی نیروهای مینوی را شرح می دهد و خود الگو، سرمشق و نمونه همه کارها و فعالیت های معنی دار آدمی می شود. استوره با زبان خاص خود می خواهد بیان کند که چگونه یک چیز پدید می آید و هستی خود را آغاز می کند و به حیات خود ادامه می دهد. انسان های اساتیری، موجوداتی با قدرت و مافوق طبیعت اند و به ویژه به خاطر کارهای پر ارج و اعتباری که در زمان نخستین انجام داده اند؛ شناخته شده اند و شهرت دارند. (۹) مانند جمشید، رستم، زال، و ... در شاهنامه.
چیستی بودن استوره
استوره واکنش انسان بوده نسبت به ناتوانی او دررویارویی با طبیعت و بازتاب او از ناتوانی و درماندگی و کمبود او در برآورده ساختن آرزوها و آرمان هایش و ترس از رویدادهای ناگهانی و پیش بینی نشده. در این جا نیروی خیال نهایت فعالیت خود را انجام می دهد. رب النوع ها به این ترتیب آفریده می شوند و بعدها ممکن است به شاهان و پهلوانان زمینی تبدیل شوند و گاهی نیز از یک قهرمان عادی و یا یک شخصیت تاریخی، موجودی استوره ای شکل گیرد یعنی این که در طول زمان، آدمیان ویژگی های خارق العاده یی را به او نسبت می دهند و آن قهرمان از صورت بشر عادی خارج می شود، مانند زال و خدای زروان. استوره، نشانه یی از ناآگاهی بشر است نسبت به علل نخستین پدیده ها. آدمی با خیال پردازی خود، برای رویدادها سبب و انگیزه می آفریند و در نتیجه خیال را با واقعیت پیوند می زند، مانند ترس از مارهای بزرگ که در بخش های زیادی از شاهنامه به مانند اژدها به نمایش در آمده و فراواقعی شده است.
استوره داستان و سرگذشتی آسمانی است که معمولا ریشه آن پیدا نیست و شرح کار، باور، رفتار، نهاد و یا پدیده ای است طبیعی به صورت فراسویی که دست کم بخشی از آن سنت ها و روایت ها گرفته شده و با آیین ها و باورهای دینی، پیوندی ناگسستنی دارد. شخصیت های استوره را موجودات فرا طبیعی تشکیل می دهند و همواره هاله یی از تقدس قهرمان های مثبت آن را فرا گرفته است، مانند سیاوش، کیخسرو، رستم. رویدادهایی که در استوره بیان می شود، واقعی شناخته می شود زیرا همواره دارای منطقی ویژه است . گاه استوره بازگوکننده رویدادهای تاریخی است، اما آن چه که در این رویداد ها بسیار ارزشمند می نماید، مفهومی است که شرح داستان های اساتیر برای باورمندان آن ها در بر دارد. استوره های نیمه تاریخی، دگرگونی و تکامل حوادث و رویدادهای ابتدایی و نیز شرح کارهای خارق العاده ی است که به دست آدمیان زورمند انجام گرفته و رفته رفته شاخ و برگ پیدا کرده و به صورت داستان های عجیب و غریب در آمده اند.
جدایی استوره از حماسه
جدایی حماسه و استوره در آنست که استوره به زمان های نخستین و بی پایان بر می گردد ولی حماسه زمانی بسته تر و تاریخی را در بر می گیرد. دیگر این که استوره دربار ه خدایان و نیمه خدایان است و حماسه درباره دلاوری های مردم و ملت ها.. سخن می گوید که در بخش هایی این دو با هم آمیخته شدند. و می تواند درون مایه های یکسانی داشته باشند مانند درون مایه تراژدی.
ارزش خوانش و پژوهش دانش اساتیر در آشنایی با تاریخ تمدن و روشن ساختن گوشه ها و زوایای تاریک ساختارهای اجتماعی کهن و پی بردن به شیوه اندیشیدن و باورهای مردمان دوره باستان بسیار سودمند است. این دانش می تواند در شناختن بسیاری از نهادهای نخستین دوره های آغازین تمدن بشری و چگونگی ارتباط مردمان با یکدیگر به ما کمک کند.
استوره شناسی در خوانش های باستان شناسی و تاریخ بسیار سودمند است. هنوز هم آیین های بسیاری با ریشه اساتیری از متمدن ترین جوامع بشر گرفته تا قبایل و اقوام نخستین در دورترین جاهای جهان، زنده است. استوره شناسی برای درک و فهم بیشتر و بهتر آداب و رسم و رفتارهای آن جوامع بسیار سودمند است.(۱۰)
پی نوشت ها
۱- مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، انتشارات بهزاد، ۱۳۷۰، تهران، ص۳۷۱.
۲- شناخت اساتیر ایران، جان هیلنز، برگردان دکتر ژاله آموزگار و دکتر احمد تفضلی، نشر چشمه، ۱۳۷۵،ص۹.
۳- پژوهشی در اساتیر ایران پاره نخست دکتر مهرداد بهار، نشر توس، ۱۳۶۲،ص۹
۴- تاریخ اساتیری ایران، دکتر ژاله آموزگار، انتشارات سمت، ۱۳۷۴، ص۱.
۵- اساتیر و فرهنگ ایران در نوشته های پهلوی، رحیم عفیفی، توس، ۱۳۷۴، ص۱۴
۶- شاهنامه فردوسی ، به کوشش سعید حمیدیان، بر اساس چاپ مسکو،نشر قطره، تهران، ۱۳۸۸، ص۲۱
۷- تاریخ ایران باستان، ژاله آموزگار و دیگران، سمت، ۱۳۷۷، ج اول، ص ۵۳.
۸- اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته های پهلوی، دکتر رحیم عفیفی، پیشگفتار، ص۱۳.
۹- چشم اندازهای استوره، میرچا الیاده، برگردان جلال ستاری، توس،۱۳۶۲، صص۱۴و ۱۵
۱۰- تاریخ اساتیری ایران، صص۶و۷
منبع : باشگاه شاهنامه پژوهان ایران
سلام
اسطوره یا استوره؟