ادبیات دفاع مقدس

ادبیات دفاع مقدس

آن روزی که هواپیماهای رژیم بعثی عراق شهرهای مختلف ایران را بمباران کردند و به دنبالش نیروهای کاملا مجهز عراقی به خاک ایران لشکرکشی کردند به این امید که در چند شبانه روز تمام خاک کشورمان را به تصرف خود در آورند، همه چیز و همه کس آماده مقابله با دشمن شدند .

آن روزی که هواپیماهای رژیم بعثی عراق شهرهای مختلف ایران را بمباران کردند و به دنبالش نیروهای کاملا مجهز عراقی به خاک ایران لشکرکشی کردند به این امید که در چند شبانه روز تمام خاک کشورمان را به تصرف خود در آورند، همه چیز و همه کس آماده مقابله با دشمن شدند. در این میان همگان گوش به فرمان حضرت امام (ره) اسلحه برداشتند تا از کشور و دستاوردهای مبارک انقلاب اسلامی پاسداری کنند .

در همان روزهای اولیه جنگ، هنرمندان، شاعران و نویسندگان هم برای این که از قطار مدافعان کشور عقب نمانند، دست به کار شدند که حرکت مقدس ایشان منجر به پدیدارشدن ناب ترین آثار هنری وادبی شد که خود به خود می تواند بخش مهمی از تاریخ هنر و ادبیات این مرز و بوم را به خود اختصاص دهد. از دل خود جنگ و چه بسا از میان سنگرهای خط مقدم ادبیاتی ظهور کرد که از آن تحت عناوینی چون «ادبیات جنگ» و «شعر مقاومت» به یاد می کردند. البته ناگفته نماند پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل و برقراری آتش بس، این نوع ادبی برای آن که ماندگار بماند، بیشتر با نام «ادبیات دفاع مقدس» باقی ماند.

اگر ما بخواهیم نگاهی کلی به ادبیات دوران دفاع مقدس بیندازیم، می توانیم آن را ابتدا از دو نظر هدف بررسی قرار دهیم: اول بخش شعر آن و بعد بخش داستان و رمان.

بخش اول که همان شعر باشد، در دوران دفاع مقدس، کار کرد بسیار خوب و اثرگذاری داشت، از یک طرف این اشعار سروده شده حماسی که لحنی ساده و روان داشت، تحت عنوان «نوحه» در میان رزمندگان اسلام زمزمه می شد و این خود، می تواند نمونه یک نوع ادبیات مردمی و فولکوریک باشد. از آن سوی، اشعاری هم سروده می شدند که شکل و محتوایی به اصطلاح آکادمیک داشت، یعنی علاوه برداشتن آرایه های ادبی چون وزن، قافیه، قالب، صنایع ادبی و موارد دیگر، از نظر محتوا و نیز دارا بودن تخیل و دیگر فنون ادبی، به نوعی از شاهکارهای ادبی تاریخی ادبیات به حساب می آیند؛ چنانچه در این دوران شاعرانی چون «سلمان هراتی»، «قیصر امین پور»، «علی معلم دامغانی» «مهرداد اوستا»، «علی مردانی»، «مشفق کاشانی»، «سپیده کاشانی»، «حمید سبزواری» و دهها شاعر دیگر، در قالب های نو و کلاسیک آثاری بدیع را از خود و از این دوران حماسه و ایثار به یادگار گذاشتند، آثاری که اغلب بر محورهایی چون «ستودن آزادی، حماسه و شهادت طلبی» «طرح اسوه های تاریخی چون ،مالک اشتر، ابوذر و...» بهره گیری از« اساطیر و نمادهای ملی و تلفیق آنها با فرهنگ اسلامی»، «حضور گسترده فرهنگ اسلامی و قرآنی»، «بهره گیری از واقعه عاشورا» و دیگر محورها سروده شدند و این چنین که امروزه و بعد از گذشت ۲۰ و چند سال از پایان جنگ همچنان ماندگاری و حتی اثرگذاری خودشان را حفظ کرده اند. جالب آن که در اشعار این دوره و این نوع ادبی اغلب قالب های شعری چون غزل، قصیده، مثنوی، رباعی، نوی نیمایی، سپید و... مورد طبع قرار گرفت و این نوع گستردگی در نوع خودش بی نظیر است .

به جرأت می توان گفت در میان گونه های ادبی، آنچه در دوران دفاع مقدس رشد و بالندگی خوبی پیدا کرد، گونه داستان و رمان بود؛ یعنی از همان آغازین روزهای جنگ، داستان ها و رمان های مختلفی مانند« نخل های بی سر» راجع به جنگ و پایداری مردم به رشته تحریر درآمدند .اغلب این رمان ها و داستان ها راجع به شهادت طلبی و مقاومت مردم و یا رزمندگان اسلام در برابر دشمن بعثی بود. نکته بارز این آثار ادبی، در قیاس با آثار مشابه غربی خودشان امید به آینده و ترسیم فردایی بهتر در سایه مقاومت بود؛ درست نقطه مقابل آنچه که از ادبیات جنگ غربیان سراغ داریم.

باید گفت: آثار نویسندگان غربی درباره جنگ، آثاری است که تحت تاثیر انگیزه های ناسیونالیستی و ایدئولوژیکی است، یعنی نویسنده ضمن ترسیم حوادث جنگ و پیش بردن عملکرد قهرمان و یا قهرمانان داستان خود در دل اتفاقات مختلف، آنچه برایش مهم است نشان دادن روحیه وطن پرستی قهرمانان و این که به حدود جغرافیایی چقدر وفادار هستند. این درست نقطه مقابل ادبیات دفاع مقدس است، زیرا در تم اصلی این نوع ادبی آنچه مهم است حفظ باورهای دینی و سپس ملی است، یعنی ادبیات دفاع مقدس ابتدا تحت تأثیر باورهای مذهبی و ایدئولوژیکی است، سپس به مقوله حدود جغرافیایی می پردازد .

از تمایزات دیگر ادبیات دفاع مقدس با ادبیات جنگ غربیان می توان به این نکته اساسی اشاره کرد که در اکثر داستان ها و رمان هایی مربوط به جنگ ] حال می تواند جنگ جهانی اول و دوم باشد و یا جنگ آمریکا در عراق و افغانستان[ این سؤال مطرح است: «برای چه جنگیدیم» و طبیعی است بعد از طرح این سؤال، خود به خود بعد از پایان جنگ و ادامه یافتن این نوع ادبی، گونه ای از آثار پـدیدار شود که از آن می توان با عنوان «ادبیات ضد جنگ» یاد کرد. نمونه بارز این نوع آثار را می توان در نوشته های نویسند گانی چون «هاینریش بل» آلمانی به خوبی مشاهده کرد که در این نوع داستان ها و یادمان ها از جنگ به بدی یاد می شود و دوران پس از جنگ، همراه با ویرانی و خرابی نشان داده می شود. جالب آن که همین رویه ضد جنگ بودن بسیاری آثار غربی، در زمان جنگ نیز وجود دارد و مدعای این مطلب رمان هایی است که در قالب جنگ عراق و آمریکا و یا حضور آمریکایی ها در افغانستان به رشته تحریر در می آید و در آنها به بهانه رئالیست بودن اثر، صحنه های بسیار وحشتناکی ارائه می شود که نشان از مخالفت نویسنده با مقوله جنگ دارد. اما برخلاف آنچه راجع ادبیات جنگ غربیان اشاره شد، در ادبیات دفاع مقدس نه تنها باجنگ و حماسه سازی آن دوران مخالفت نمی شود و این چنین آثار ضد جنگ و سیاه پدیدار نمی گردد، بلکه به آن دوران با نگاهی تقدس گونه اشاره می شود که لحظه به لحظه آن روزهاسرشار از شهادت طلبی مردان و زنانی است که تحت تأثیر آموزه های عاشورایی و با پشتوانه ای انقلابی قدم در راه گذاشته اند و به خاطر حفظ کیان و باورهای دینی شان حاضرند جان خود را فدا کنند. پس به جرات می توان اذعان داشت اگر ادبیات دفاع مقدس خوب پرداخته شود، اگر به این ادبیات شکوفایی داده شود، اگر برای این گونه ادبی جشنواره های مختلف با جوایز معتبر به راه بیفتد، اگر برای این نوع ادبیات یک منشور جامع و کلی ارائه شود تا از سلیقه گرایی آثار جلوگیری گردد، در آینده ای نه چندان دور این نوع ادبیات به عالی ترین نوع ادبی با محتوای عشق و ایثار در سطح جهانی تبدیل خواهد شد.