ادبیات کودک و نوجوان

ادبیات کودک و نوجوان

ادبیات کودک ‌و‌ نوجوان به نوشته‌ها و سروده‌های ادبی ویژه­ی کودکان و نوجوانان می­گویند. این نوع ادبیات هم شامل بخشی از فرهنگ شفاهی عامه، مانند لالائی‌ها، مثل‌ها، قصه‌ها است و هم داستان‌ها و نمایشنامه‌ها و اشعار و نیز نوشته‌هایی در زمینه­ی دین، دانش اجتماعی، علم و کاربردهای آن، هنر و سرگرمی را دربر می­گیرد که نویسندگان و سرایندگان برای کودکان و نوجوانان پدید می­آورند.

ویژگی­های مهم ادبیات کودک و نوجوان

1- با زبان و بیان، توانایی درک و زبان نوشتاری، تخیل و تجربه‌های کودکان و نوجوانان متناسب است.

2- به رشد و پرورش شخصیت خواننده کمک می­کند.

3- اهمیت تصویر را برای کودک و نوجوان برابر با اهمیت نوشته می­داند و همواره بخشی از پیام را با تصویر بیان می­کند.

مهم‌ترین اهداف ادبیات کودک و نوجوان

 الف) آماده کردن کودک برای شناختن، دوست داشتن و ساختن محیط.

 ب) شناساندن کودک به خویشتن، ایجاد احترام به اصالت انسانی و میل به اعتلای مدام.

 ج) سرگرم کردن و لذت­بخش بودن.

 د) علاقه­مند کردن کودک به مطالعه و ایجاد عادت به آن.

 ه) ایجاد و تقویت صلح در جهان.

تاریخ ادبیات کودک و نوجوان در همه کشورهای جهان کما بیش چهار مرحله داشته است:

اول: آفرینش و انتقال آثار ادبی به صورت شفاهی.

دوم: گردآوردن و و نوشتن آثار ادبی شفاهی.

سوم: پدید آوردن آثار ادبی با الهام از آثار شفاهی.

چهارم: آفرینش آثار ادبی ویژه­ی کودک و نوجوان.

فولکلور یا فرهنگ عامه همچنان که سرآغاز پیدایی همه­ی هنرهاست، سرآغاز ادبیات و به خصوص ادبیات کودکان نیز است. لالایی‌ها، مثل ها، ترانه‌های کودکان، افسانه‌های خردسالان، داستان‌های ماجرایی و حماسی و عاشقانه و اسطوره‌ها که همه زائیده‌ی تخیل و تفکر مردم اعصار مختلف هستند؛ بنیاد و اساس ادبیات کودکان و نوجوانان را تشکیل می‌دهد. بنابراین ادبیات کودکان سرچشمه در فولکلور و فرهنگ عامه دارد و به کهنسالی زندگی بشر بر روی زمین است.

ادبیات کودکان و نوجوانان به معنی واقعی آن، یعنی نوشته‌هایی که در آن حس و حال کودکانه حاکم باشد، به زبان و نثری مناسب سطح سواد کودکان نوشته شده و معمولا همراه با تصاویر است؛ به­عنوان یک شکل ادبی مستقل تقریبا از نیمه­ی دوم سده­ی هجدهم میلادی در جهان پدید آمده است. در ظهور دیر هنگام این نوع ادبیات، عوامل اقتصادی و اجتماعی مؤثر بودند. پیش از عصر جدید(رنسانس) به کودکان بیشتر همچون بزرگ­سالانی کوچک نگریسته می­شد و ادبیاتی ویژه­ی نیاز‌های خاص و سطح درک و فهم آنان ضروری شمرده نمی­شد. در کشورهای اروپایی، یکی از کتاب­های چاپی ویژه­ی کودکان "جهان مرئی در تصاویر" (1658م) از "کومنیوس" (1592-1670م) است. کتابی که آموزشی و درسی بود، ولی نخستین کتاب مصور کودکان به شمار می­آید. بعدها «شارل پرو» در فرانسه و «برادران گریم» در آلمان، قصه‌های کهن و معروف سرزمینشان را گردآوری و بازنویسی کردند که این کتاب‌ها بسیار مورد توجه قرار گرفت و در کشورهای مختلف از جمله ایران ترجمه شد. در سده­ی نوزدهم میلادی تصاویر  نقش برجسته‌ای در کتاب­های کودکان یافتند و همچون امروز برای جلب توجه کودکان به داستان‌ها کمک به آنها برای تجسم شخصیت‌ها و کنش‌های داستانی به کار رفتند. این نوع ادبیات تا سده­ی بیستم به­عنوان یک نوع ادبی عمده تکامل یافت و شکل پذیرفت و در این سده به اوج تکامل خود رسید.

 

ادبیات کودک و نوجوان در ایران

شاید اغراق نباشد اگر بگوئیم ایرانیان از قدیم به امر تربیت کودک توجه ویژه‌ای قایل بوده‌اند و آن­را یکی از وظایف مهم والدین می‌دانسته­اند، به­طوری که کمتر نوشته ادبی را می‌توان یافت که به تربیت کودک و ضرورت آن اشاره نکرده باشد. لکن نقطه ضعفی از دیدگاه روان­شناسی و آموزش و پرورش در آنها دیده می­شود، این است که در تمام آنها کودک کوچک­شده بزرگ­سالان پنداشته­شده، و به آینده کودک بیش از حال او توجه شده است؛ به همین سبب ادبیات کودکان به معنا و مفهومی ما امروز از آن داریم در ایران کاملا تازگی دارد و شاید تاریخ آن به ربع قرن بیشتر تجاوز نکند.

نخستین فرهنگ­نامه­ی کودکان و نوجوانان به نام «نصاب­الصبیان» توسط ابونصر فراهی در قرن هفتم تدوین شد. فراهی با توجه به حافظه­ی نیرومند کودکان و دلبستگی آنان به شعر، واژه­هایی را در شعرهای نصاب­الصبیان گردآورد تا کودکان با ازبر کردن آن اشعار، واژه­های عربی هر شعر را به یاد بسپارند. وی همچنین در لابه‌لای شعرهای کتاب، آگاهی‌هایی درباره‌ی قرآن کریم، اصول دین، نام‌ها و القاب پیامبر، امامان شیعه، بیماری‌ها و ماه‌های سال و... گردآورده است. این فرهنگ‌نامه­ی کوچک بیش از هفت قرن است که بر زانوی اطفال مسلمان ایران و ماوراء­النهر و هندوستان و ترکیه قرار داشته است و ظاهرا نخستین کتابی است که پس از قرآن کریم برای آموختن زبان عربی برای کودکان به کار می­رفته است.

 

کسی که برای اولین­بار داستان‌های عامیانه­ی ایرانی را مخصوصا جمع­آوری و منتشر کرد «ابولفضل صبحی مهتدی» بود. لازم است اشاره شود که صبحی نخستین کسی نبود که به جمع­آوری ادبیات عامیانه در ایران اقدام کرد، بلکه سال‌ها قبل از او «صادق هدایت» این کار را کرده بود؛ ولی صبحی کسی بود که ادبیات عامیانه را برای کودکان و نوجوانان جمع­آوری نمود و در واقع از این نظر کارش را می­توان هم­ردیف کار «برادران گریم» در آلمان و «شارل پرو» در فرانسه دانست.

قبل از آن­که ادبیات نوین کودک در ایران پایه‌گذاری شود، زمینه‌های آن در دوره­ی مشروطه ایجاد و فراهم شد. تحول مهمی که در ادبیات مشروطه اتفاق افتاد، گرایش و حرکت شعر از دربارها و خواص بین مردم و عوام بود. این حرکت کلی در زبان شعر، مضامین و محتوا و دیگر جوانب آن تأثیر گذاشت. در بین اشعار این دوره شعر‌های کودکان نیز یافت می­شوند. اگرچه این شعرها هنوز از فضای پند و اندرز پدرانه برای کودک خالی نیست، اما به­هرحال نخستین گام‌هایی است که به سوی ادبیات کودک برداشته می‌شود. از جمله­ی این شاعران می‌توان به ایرج میرزا (1291-1343 ه.ق) اشاره کرد. وی را شاید بتوان اولین شاعری دانست که اشعاری برای کودکان و در خور فهم ایشان سروده است. غیر از او حاجی میرزایحیی دولت­آبادی (1279ه.ق -1318ه.ش) از روشنفکران دوره­ی مشروطه، مهدی قلی­خان هدایت (مخبرالسلطنه)، محمدتقی ملک­الشعرای بهار (1266-1330ه.ش)، نیما یوشیج اشعاری برای کودکان سروده­اند.

 

پایه‌گذاری ادبیات نوین کودکان از آذربایجان و جبار عسکرزاده (باغچه­بان) شروع شد. او در سال 1264 ه.ش به دنیا آمد و در سال 1345 درگذشت. بزرگ‌ترین ابتکار او انتخاب وزن‌ها و و قالب‌هایی نزدیک به ترانه‌های عامیانه است.

در فاصله سال‌های 1300 تا 1320 نویسندگان و شعرایی دست به خلق آثاری زدند؛ مانند یحیی دولت­آبادی، صنعتی­زاده کرمانی (مؤلف کتاب رستم در قرن بیستم)، عباس یمینی شریف. در همین زمان مترجمانی چون علی­نقی وزیری و مهری آهنی، افسانه­های عامیانه­ی ملل مختلف را به فارسی برگرداندند. مجله‌ها و روزنامه‌ها نیز صفحاتی به کودکان اختصاص دادند. از سال 1332 گروهی به انتشار مجله­ی پر ارزش «سپیده­ی فردا» همت گماشتند و ضمن آشنا ساختن مربیان با اصول تربیت نوین، مسئله­ی ادبیات کودک را مطرح ساختند. در سال 1338 همین مجله فهرست کتاب­های مناسب کودکان و نوجوانان را برای اولین­بار منتشر نمود. در همین سال­ها سیل ترجمه از ادبیات کودکان جهان به سوی کودکان ایران سرازیر شد .

سال 1340 نقطه عطفی در تاریخ ادبیات کودک و نوجوان است. در این سال چرخشی بنیادین در کتاب­های درسی پدیدار شد. روش تدریس و مطالب کتاب­های جدید، سن مطالعه را تقریبا سه سال پایین آورد و بدین ترتیب جمعیت کتاب­خوان چندین برابر شد. در همین سال نخستین کتاب مدون ادبیات کودک چاپ شد. در سال1341 شورای کتاب کودک کار خود را شروع کرد و در سال 1344 کانون پرورش فکری کودک و نوجوان به وجود آمد. سال‌های پس از 1340 را می­توان دوره­ی تازه­ای در ادبیات کودک و نوجوان دانست. در این دوره اهمیت ادبیات کودک در رشد فکری و پرورش اندیشه و تخیل از دوران کودکی و نوجوانی در ایران شناخته شد. ویژگی عمده­ی این دوره توجه به نیاز‌های کودکان و رشد ادبیات ویژه­ی آنان در برابر آثار ترجمه شده است.

ادبیات کودک در دهه­ی 50 و 60 سرعت بیشتری یافت. رشد روز افزون جمعیت و جوان شدن آن، و بالا رفتن درصد دانش­آموزان و بهبود نسبی اوضاع اقتصادی، توجه به کودکان و نوجوانان را افزایش داد. پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 هشیاری اجتماعی کودکان ایرانی را بالاتر برد و بر وسعت تجربه­های آنان افزود و زمینه‌های دیگر را برای کار نویسندگان و شاعران فراهم نمود. در این این دو دهه مخصوصا پس از انقلاب، صحبت از یک شاعر و یک نویسنده یا یک تصویرگر نیست. در همه­ی زمینه‌ها رشد و گسترش مشاهده می­شود و خواه­ ناخواه درصد کارهای نامناسب و مبتذل نیز فزونی یافت و همزمان با آن سخت‌گیری و جدیت بیشتری در زمینه­ی نقد کتب کودکان به وجود آمد. در این ایام به اسامیِ علی اشرف درویشیان، فریدون دوستدار، رضا رهگذر، قدسی قاضی‌پور و به خصوص هوشنگ مرادی کرمانی برمی‌خوریم .

ادبیات کودکان در دهه­ی 70 همراه با تعمیق برنامه­های دهه‌های گذشته، ورزیدگی در اجرای فعالیت­ها، تسهیل ارتباطات بین‌المللی علاوه­ بر دستیابی به اطلاعات،حضور ادبیات کودکان و نوجوانان ایران و فعالان این زمینه را در عرصه جهانی پر‌رنگ‌تر نمود. در این دهه، فعالیت شامل حال همه کودکان و نوجوانان شد؛ از کودکان معلول – که آغاز فعالیت برای آنها در دهه­ی قبل است-  تا کودکان پناهندگان به ایران یا کودکان کانون اصلاح و تربیت. یکی از اقدامات اساسی و اصولی این دهه، تهیه و تدوین فرهنگ­نامه­ی کودکان و نوجوانان توسط شورای کتاب کودک است که در تابستان 1379 جلد ششم آن نیز منتشر شد. آغاز تهیه­ی «تاریخ ادبیات کودکان و نوجوانان» نیز این دوره است.

 

انواع ادبیات کودک و نوجوان

الف) داستان: داستان­های واقعی و افسانه­ها.

ب) غیر داستان: شامل مطالب علمی، کتاب­های مربوط به اجتماع و محیط، کتاب­هایی درباره­ی اختراعات و اکتشافات، زندگی­نامه و شرح حال و... .

ج) شعر: شامل لالایی­ها، اشعار بی­معنی و پوچ، اشعار شوخی­آمیز بی­سر و ته، قصه و حکایات منظوم است.

منابع: نویسنده «اعظم بابایی»

 

1. انوشه، حسن؛ دانشنامه­ ی زبان و ادب فارسی، تهران، سمت، 1376، چاپ اول، جلد2، ص 59.

2. همان، همان صفحه.

3. ایمن، لیلی (و دیگران)؛ گذری بر ادبیات کودکان، نهران، شورای کتاب کودک، بی تا و چاپ اول، ص3

4. انوشه، حسن؛ دانشنامه­ی زبان فارسی، ص 59

5. همان، همان صفحه.

6. شعاری­نژاد، علی­اکبر؛ ادبیات کودکان، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1370، چاپ پانزدهم، ص 37

7 محمدی، محمدهادی؛ و قائینی، زهره؛ تاریخ ادبیات کودکان ایران، تهران، بنیاد پژوهش­های تاریخ کودکان ایران، 1379، جلد 2، ص198-201

8. حجازی، بنفشه؛ ادبیات کودکان و نوجوانان، ویژگی­ها و جنبه­ها، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، 1385، چاپ نهم، ص 31

9. محمدی، محمدهادی؛ و قائینی، زهره؛ اریخ ادبیات کودکان و نوجوانان، پیشین، جلد 4،ص40

10. همان، همان صفحه.

11. هاشمی­نسب، صدیقه؛ کودکان و ادبیات رسمی ایران، تهران، سروش، 1371، چاپ اول، ص22

12. حجازی، بنفشه؛ پیشین، ص 40

.[13] انوشه، حسن؛ پیشین، ص 65

14. حجازی، بنفشه؛ پیشین، ص 45

15. همان، ص 46

16. همان، ص 103

ن  ه .اع ی