انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی

دانشگاه پیام نور کرج

انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی

دانشگاه پیام نور کرج

انجمن  علمی زبان و ادبیات فارسی

با سلام
به وبلاگ انجمن علمی ادبیات و زبان فارسی دانشگاه پیام نور کرج خوش آمدید.

ادبیات کودک و نوجوان

يكشنبه, ۲۷ مهر ۱۳۹۳، ۱۱:۵۳ ب.ظ



ادبیات کودک و نوجوان

ادبیات کودک ‌و‌ نوجوان به نوشته‌ها و سروده‌های ادبی ویژه­ی کودکان و نوجوانان می­گویند. این نوع ادبیات هم شامل بخشی از فرهنگ شفاهی عامه، مانند لالائی‌ها، مثل‌ها، قصه‌ها است و هم داستان‌ها و نمایشنامه‌ها و اشعار و نیز نوشته‌هایی در زمینه­ی دین، دانش اجتماعی، علم و کاربردهای آن، هنر و سرگرمی را دربر می­گیرد که نویسندگان و سرایندگان برای کودکان و نوجوانان پدید می­آورند.

ویژگی­های مهم ادبیات کودک و نوجوان

1- با زبان و بیان، توانایی درک و زبان نوشتاری، تخیل و تجربه‌های کودکان و نوجوانان متناسب است.

2- به رشد و پرورش شخصیت خواننده کمک می­کند.

3- اهمیت تصویر را برای کودک و نوجوان برابر با اهمیت نوشته می­داند و همواره بخشی از پیام را با تصویر بیان می­کند.

مهم‌ترین اهداف ادبیات کودک و نوجوان

 الف) آماده کردن کودک برای شناختن، دوست داشتن و ساختن محیط.

 ب) شناساندن کودک به خویشتن، ایجاد احترام به اصالت انسانی و میل به اعتلای مدام.

 ج) سرگرم کردن و لذت­بخش بودن.

 د) علاقه­مند کردن کودک به مطالعه و ایجاد عادت به آن.

 ه) ایجاد و تقویت صلح در جهان.

تاریخ ادبیات کودک و نوجوان در همه کشورهای جهان کما بیش چهار مرحله داشته است:

اول: آفرینش و انتقال آثار ادبی به صورت شفاهی.

دوم: گردآوردن و و نوشتن آثار ادبی شفاهی.

سوم: پدید آوردن آثار ادبی با الهام از آثار شفاهی.

چهارم: آفرینش آثار ادبی ویژه­ی کودک و نوجوان.

فولکلور یا فرهنگ عامه همچنان که سرآغاز پیدایی همه­ی هنرهاست، سرآغاز ادبیات و به خصوص ادبیات کودکان نیز است. لالایی‌ها، مثل ها، ترانه‌های کودکان، افسانه‌های خردسالان، داستان‌های ماجرایی و حماسی و عاشقانه و اسطوره‌ها که همه زائیده‌ی تخیل و تفکر مردم اعصار مختلف هستند؛ بنیاد و اساس ادبیات کودکان و نوجوانان را تشکیل می‌دهد. بنابراین ادبیات کودکان سرچشمه در فولکلور و فرهنگ عامه دارد و به کهنسالی زندگی بشر بر روی زمین است.

ادبیات کودکان و نوجوانان به معنی واقعی آن، یعنی نوشته‌هایی که در آن حس و حال کودکانه حاکم باشد، به زبان و نثری مناسب سطح سواد کودکان نوشته شده و معمولا همراه با تصاویر است؛ به­عنوان یک شکل ادبی مستقل تقریبا از نیمه­ی دوم سده­ی هجدهم میلادی در جهان پدید آمده است. در ظهور دیر هنگام این نوع ادبیات، عوامل اقتصادی و اجتماعی مؤثر بودند. پیش از عصر جدید(رنسانس) به کودکان بیشتر همچون بزرگ­سالانی کوچک نگریسته می­شد و ادبیاتی ویژه­ی نیاز‌های خاص و سطح درک و فهم آنان ضروری شمرده نمی­شد. در کشورهای اروپایی، یکی از کتاب­های چاپی ویژه­ی کودکان "جهان مرئی در تصاویر" (1658م) از "کومنیوس" (1592-1670م) است. کتابی که آموزشی و درسی بود، ولی نخستین کتاب مصور کودکان به شمار می­آید. بعدها «شارل پرو» در فرانسه و «برادران گریم» در آلمان، قصه‌های کهن و معروف سرزمینشان را گردآوری و بازنویسی کردند که این کتاب‌ها بسیار مورد توجه قرار گرفت و در کشورهای مختلف از جمله ایران ترجمه شد. در سده­ی نوزدهم میلادی تصاویر  نقش برجسته‌ای در کتاب­های کودکان یافتند و همچون امروز برای جلب توجه کودکان به داستان‌ها کمک به آنها برای تجسم شخصیت‌ها و کنش‌های داستانی به کار رفتند. این نوع ادبیات تا سده­ی بیستم به­عنوان یک نوع ادبی عمده تکامل یافت و شکل پذیرفت و در این سده به اوج تکامل خود رسید.

 

ادبیات کودک و نوجوان در ایران

شاید اغراق نباشد اگر بگوئیم ایرانیان از قدیم به امر تربیت کودک توجه ویژه‌ای قایل بوده‌اند و آن­را یکی از وظایف مهم والدین می‌دانسته­اند، به­طوری که کمتر نوشته ادبی را می‌توان یافت که به تربیت کودک و ضرورت آن اشاره نکرده باشد. لکن نقطه ضعفی از دیدگاه روان­شناسی و آموزش و پرورش در آنها دیده می­شود، این است که در تمام آنها کودک کوچک­شده بزرگ­سالان پنداشته­شده، و به آینده کودک بیش از حال او توجه شده است؛ به همین سبب ادبیات کودکان به معنا و مفهومی ما امروز از آن داریم در ایران کاملا تازگی دارد و شاید تاریخ آن به ربع قرن بیشتر تجاوز نکند.

نخستین فرهنگ­نامه­ی کودکان و نوجوانان به نام «نصاب­الصبیان» توسط ابونصر فراهی در قرن هفتم تدوین شد. فراهی با توجه به حافظه­ی نیرومند کودکان و دلبستگی آنان به شعر، واژه­هایی را در شعرهای نصاب­الصبیان گردآورد تا کودکان با ازبر کردن آن اشعار، واژه­های عربی هر شعر را به یاد بسپارند. وی همچنین در لابه‌لای شعرهای کتاب، آگاهی‌هایی درباره‌ی قرآن کریم، اصول دین، نام‌ها و القاب پیامبر، امامان شیعه، بیماری‌ها و ماه‌های سال و... گردآورده است. این فرهنگ‌نامه­ی کوچک بیش از هفت قرن است که بر زانوی اطفال مسلمان ایران و ماوراء­النهر و هندوستان و ترکیه قرار داشته است و ظاهرا نخستین کتابی است که پس از قرآن کریم برای آموختن زبان عربی برای کودکان به کار می­رفته است.

 

کسی که برای اولین­بار داستان‌های عامیانه­ی ایرانی را مخصوصا جمع­آوری و منتشر کرد «ابولفضل صبحی مهتدی» بود. لازم است اشاره شود که صبحی نخستین کسی نبود که به جمع­آوری ادبیات عامیانه در ایران اقدام کرد، بلکه سال‌ها قبل از او «صادق هدایت» این کار را کرده بود؛ ولی صبحی کسی بود که ادبیات عامیانه را برای کودکان و نوجوانان جمع­آوری نمود و در واقع از این نظر کارش را می­توان هم­ردیف کار «برادران گریم» در آلمان و «شارل پرو» در فرانسه دانست.

قبل از آن­که ادبیات نوین کودک در ایران پایه‌گذاری شود، زمینه‌های آن در دوره­ی مشروطه ایجاد و فراهم شد. تحول مهمی که در ادبیات مشروطه اتفاق افتاد، گرایش و حرکت شعر از دربارها و خواص بین مردم و عوام بود. این حرکت کلی در زبان شعر، مضامین و محتوا و دیگر جوانب آن تأثیر گذاشت. در بین اشعار این دوره شعر‌های کودکان نیز یافت می­شوند. اگرچه این شعرها هنوز از فضای پند و اندرز پدرانه برای کودک خالی نیست، اما به­هرحال نخستین گام‌هایی است که به سوی ادبیات کودک برداشته می‌شود. از جمله­ی این شاعران می‌توان به ایرج میرزا (1291-1343 ه.ق) اشاره کرد. وی را شاید بتوان اولین شاعری دانست که اشعاری برای کودکان و در خور فهم ایشان سروده است. غیر از او حاجی میرزایحیی دولت­آبادی (1279ه.ق -1318ه.ش) از روشنفکران دوره­ی مشروطه، مهدی قلی­خان هدایت (مخبرالسلطنهمحمدتقی ملک­الشعرای بهار (1266-1330ه.ش)، نیما یوشیج اشعاری برای کودکان سروده­اند.

 

پایه‌گذاری ادبیات نوین کودکان از آذربایجان و جبار عسکرزاده (باغچه­بان) شروع شد. او در سال 1264 ه.ش به دنیا آمد و در سال 1345 درگذشت. بزرگ‌ترین ابتکار او انتخاب وزن‌ها و و قالب‌هایی نزدیک به ترانه‌های عامیانه است.

در فاصله سال‌های 1300 تا 1320 نویسندگان و شعرایی دست به خلق آثاری زدند؛ مانند یحیی دولت­آبادی، صنعتی­زاده کرمانی (مؤلف کتاب رستم در قرن بیستمعباس یمینی شریف. در همین زمان مترجمانی چون علی­نقی وزیری و مهری آهنی، افسانه­های عامیانه­ی ملل مختلف را به فارسی برگرداندند. مجله‌ها و روزنامه‌ها نیز صفحاتی به کودکان اختصاص دادند. از سال 1332 گروهی به انتشار مجله­ی پر ارزش «سپیده­ی فردا» همت گماشتند و ضمن آشنا ساختن مربیان با اصول تربیت نوین، مسئله­ی ادبیات کودک را مطرح ساختند. در سال 1338 همین مجله فهرست کتاب­های مناسب کودکان و نوجوانان را برای اولین­بار منتشر نمود. در همین سال­ها سیل ترجمه از ادبیات کودکان جهان به سوی کودکان ایران سرازیر شد .

سال 1340 نقطه عطفی در تاریخ ادبیات کودک و نوجوان است. در این سال چرخشی بنیادین در کتاب­های درسی پدیدار شد. روش تدریس و مطالب کتاب­های جدید، سن مطالعه را تقریبا سه سال پایین آورد و بدین ترتیب جمعیت کتاب­خوان چندین برابر شد. در همین سال نخستین کتاب مدون ادبیات کودک چاپ شد. در سال1341 شورای کتاب کودک کار خود را شروع کرد و در سال 1344 کانون پرورش فکری کودک و نوجوان به وجود آمد. سال‌های پس از 1340 را می­توان دوره­ی تازه­ای در ادبیات کودک و نوجوان دانست. در این دوره اهمیت ادبیات کودک در رشد فکری و پرورش اندیشه و تخیل از دوران کودکی و نوجوانی در ایران شناخته شد. ویژگی عمده­ی این دوره توجه به نیاز‌های کودکان و رشد ادبیات ویژه­ی آنان در برابر آثار ترجمه شده است.

ادبیات کودک در دهه­ی 50 و 60 سرعت بیشتری یافت. رشد روز افزون جمعیت و جوان شدن آن، و بالا رفتن درصد دانش­آموزان و بهبود نسبی اوضاع اقتصادی، توجه به کودکان و نوجوانان را افزایش داد. پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 هشیاری اجتماعی کودکان ایرانی را بالاتر برد و بر وسعت تجربه­های آنان افزود و زمینه‌های دیگر را برای کار نویسندگان و شاعران فراهم نمود. در این این دو دهه مخصوصا پس از انقلاب، صحبت از یک شاعر و یک نویسنده یا یک تصویرگر نیست. در همه­ی زمینه‌ها رشد و گسترش مشاهده می­شود و خواه­ ناخواه درصد کارهای نامناسب و مبتذل نیز فزونی یافت و همزمان با آن سخت‌گیری و جدیت بیشتری در زمینه­ی نقد کتب کودکان به وجود آمد. در این ایام به اسامیِ علی اشرف درویشیان، فریدون دوستدار، رضا رهگذر، قدسی قاضی‌پور و به خصوص هوشنگ مرادی کرمانی برمی‌خوریم .

ادبیات کودکان در دهه­ی 70 همراه با تعمیق برنامه­های دهه‌های گذشته، ورزیدگی در اجرای فعالیت­ها، تسهیل ارتباطات بین‌المللی علاوه­ بر دستیابی به اطلاعات،حضور ادبیات کودکان و نوجوانان ایران و فعالان این زمینه را در عرصه جهانی پر‌رنگ‌تر نمود. در این دهه، فعالیت شامل حال همه کودکان و نوجوانان شد؛ از کودکان معلول – که آغاز فعالیت برای آنها در دهه­ی قبل است-  تا کودکان پناهندگان به ایران یا کودکان کانون اصلاح و تربیت. یکی از اقدامات اساسی و اصولی این دهه، تهیه و تدوین فرهنگ­نامه­ی کودکان و نوجوانان توسط شورای کتاب کودک است که در تابستان 1379 جلد ششم آن نیز منتشر شد. آغاز تهیه­ی «تاریخ ادبیات کودکان و نوجوانان» نیز این دوره است.

 

انواع ادبیات کودک و نوجوان

الف) داستان: داستان­های واقعی و افسانه­ها.

ب) غیر داستان: شامل مطالب علمی، کتاب­های مربوط به اجتماع و محیط، کتاب­هایی درباره­ی اختراعات و اکتشافات، زندگی­نامه و شرح حال و... .

ج) شعر: شامل لالایی­ها، اشعار بی­معنی و پوچ، اشعار شوخی­آمیز بی­سر و ته، قصه و حکایات منظوم است.


منابع: نویسنده «اعظم بابایی»

 

1. انوشه، حسن؛ دانشنامه­ ی زبان و ادب فارسی، تهران، سمت، 1376، چاپ اول، جلد2، ص 59.

2. همان، همان صفحه.

3. ایمن، لیلی (و دیگران)؛ گذری بر ادبیات کودکان، نهران، شورای کتاب کودک، بی تا و چاپ اول، ص3

4. انوشه، حسن؛ دانشنامه­ی زبان فارسی، ص 59

5. همان، همان صفحه.

6. شعاری­نژاد، علی­اکبر؛ ادبیات کودکان، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1370، چاپ پانزدهم، ص 37

7 محمدی، محمدهادی؛ و قائینی، زهره؛ تاریخ ادبیات کودکان ایران، تهران، بنیاد پژوهش­های تاریخ کودکان ایران، 1379، جلد 2، ص198-201

8. حجازی، بنفشه؛ ادبیات کودکان و نوجوانان، ویژگی­ها و جنبه­ها، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، 1385، چاپ نهم، ص 31

9. محمدی، محمدهادی؛ و قائینی، زهره؛ اریخ ادبیات کودکان و نوجوانان، پیشین، جلد 4،ص40

10. همان، همان صفحه.

11. هاشمی­نسب، صدیقه؛ کودکان و ادبیات رسمی ایران، تهران، سروش، 1371، چاپ اول، ص22

12. حجازی، بنفشه؛ پیشین، ص 40

.[13] انوشه، حسن؛ پیشین، ص 65

14. حجازی، بنفشه؛ پیشین، ص 45

15. همان، ص 46

16. همان، ص 103

ن  ه .اع ی
موافقین ۰ مخالفین ۰ ۹۳/۰۷/۲۷

نظرات  (۶)

۱۳ آبان ۹۳ ، ۲۱:۵۶ امیر طاهری
     درود :)
به نظرم ادبیات بچه ها یکی از پاکترین و سادترین ادبیات در جهانه چون اونا پاکن و صدیق...
این پستتون منو برد به کودکی...
پاسخ:
درود  و سپاس از شما که مطالب ما رو مطالعه کردید و نظر گذاشتید .

۱۳ آبان ۹۳ ، ۱۷:۲۵ مارال قنبری
سلام . . . به نظرم خوب میشه اگه از فعالیتهای انجمن توی وبلاگ مطلب بنویسید . . . مثلا گزارشی از کلاس های داستان نویسی بنویسید و یا گزارشی از مجله و نشریه ی دیواریتون . . .
پاسخ:
سلام خانم قنبری عزیز حتما همین کار را انجام می دهم. 
۲۹ مهر ۹۳ ، ۱۳:۰۸ سلمان نصر
خواهش میکنم...
اگر اسم خانم اعظم بابایی نویسنده ی مقاله هم درج کنید ممنون میشم.
پاسخ:
بله حق با شماست  چون پایین منابع اسم ناقص copyشده حالا درست شد .
۲۹ مهر ۹۳ ، ۰۹:۴۱ سلمان نصر
منابعتون رو کامل اعلام کنید . من تایید استاد سرمدی هم میگیرم و اگر اورجینال بودنش ثابت شد ، چاپش هم میکنیم.
لطفا منابع دقیق باشه...
در ضمن منابعتو رو روی بلاگ هم بگذارید...
پاسخ:
ممنون آقای سلمان نصر ولی این مقاله قبلا چاپ شده و اورجینال نیست منابع را هم می گذارم در سایت ولی این مقاله را فقط برای بیشتر شدن اطلاعات علاقمندان گذاشتم اجازه بدید برای مقاله بعدی شما را به زحمت بیندازم با سپاس فراوان از شما و استاد محترم آقای دکتر سرمدی. 
۲۸ مهر ۹۳ ، ۱۸:۴۵ سمیه امیرحسنی
مثل همیشه عالی بود

ممنونم
پاسخ:
ممنون از نظر لطفتون خانم امیر حسینی عزیز....
۲۸ مهر ۹۳ ، ۱۷:۱۹ سلمان نصر
این مقاله قابلیت چاپ شدن تو مجله رو‌ داره

ارسال نظر

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی